De symboliek van de schoen

De schoen, maar vooral ook de voet die zich in de schoen bevindt, heeft vele mythische en symbolische betekenissen. Om achter deze symbolische betekenissen te komen hebben wij de encyclopedie Van Anima tot Zeus van Maarten Timmer geraadpleegd en drie sprookjes onderzocht.

De schoen

Als eerst de symbolische betekenis van de schoen. De schoen is een machtssymbool, wat wel enigszins te vergelijken is met het statussymbool waaraan wij de schoen gelijkstellen. De schoen stelt het standpunt met betrekking tot de werkelijkheid voor: ‘De stevigheid waarmee de aarde steun biedt is een maatschaaf voor macht.’ Dit betekent dus dat iemand die stevig op de grond en dus stevig in zijn schoenen staat machtig is. Dit is ook te vergelijken met de snavelschoenen uit de late middeleeuwen en de rijkelijk versierde schoenen uit de achttiende eeuw. De mensen die deze schoenen droegen, hadden er recht op en stonden er stevig mee op de grond.

Ook liepen natuurlijk vanaf de Oudheid de machtigen rond op schoenen en gingen hun slaven barrevoets door het leven.

Dat brengt ons op de symboliek van de voet zelf.

De voet

De voet heeft als symbool vele betekenissen, waarvan er in de encyclopedie acht genoemd worden. Wij hebben de drie betekenissen, die ons het meest interesseerden en die het meest aansloten bij ons onderzoek, eruit gepikt om verder toe te lichten.

Hermes

De magische schoen

Ten eerste is er de voet met de magische schoen. Het is natuurlijk zo dat een goede, comfortabele schoen bewegen verlicht en gemakkelijker maakt, alhoewel comfort niet voor iedereen even belangrijk is. Het verlichten en vergemakkelijken van bewegen wordt in extreme mate gedaan door de magische schoen. De magische schoen is een schoen die de leiding neemt over zijn drager, en deze komt in allerlei mythen en sprookjes voor.

Jeremy Scott's vleugelschoen

Een Griekse god die de magische schoen droeg was Hermes, de god van reizigers en wegen.  Hij droeg gouden gevleugelde sandalen, die hem van de aarde laten opstijgen en die hem in een oogwenk over zeeën en land dragen. Zijn schoenen brengen zijn voeten uit de sfeer van de aarde en in die van de vrijheid en lucht. Ze zorgen dus voor het verdwijnen van de zwaartekracht en van traagheid. Vooral traagheid is iets wat wij in deze tijd ook graag laten verdwijnen. In de huidige maatschappij en vooral in het bedrijfsleven, moet alles zo snel mogelijk gebeuren en mensen zijn daarom maximale tijd aan het werk. Het is daarom, dat modeontwerper Jeremy Scott samen met sneakermerk Adidas voor de zomer van 2010 sneakers met vleugels heeft ontworpen. Mensen die op deze schoenen lopen, hebben het idee dat ze de gewone wereld en tijd ontstijgen. Natuurlijk benadrukt het ook de vluchtigheid waarmee wij ons leven tegenwoordig leven.

De beweger

Daarnaast is de voet natuurlijk ook beweger, hierbij staat de voet als symbool voor de levensweg die afgewandeld moet worden. Het leven wordt gezien als het onderweg zijn naar een eindbestemming. De weg wordt bewandeld door een individu en vooral op eigen kracht en op eigen richtingsgevoel. Een persoon zal dus altijd verantwoordelijk zijn voor de beslissingen die hij in zijn leven maakt. Om ervoor te zorgen dat een persoon niet in de problemen zal raken door zijn keuzes, raden de goddelijke wetten rechtlijnigheid, rechtzinnigheid en rechtvaardigheid aan: ‘Van alle slinkse paden die leiden van dit doel weg, houd ik mijn voeten af’, zegt de psalmdichter.

Het levenspad moet bewandeld worden en de voet is hiervoor het instrument, het instrument van beweging en dynamiek. De voet is dus in de eerste plaats een orgaan om mee te lopen en pas op de tweede plaats de basis waarop men staat. Juist doordat het lopen de eerste eigenschap is die aan de voeten wordt toegeschreven, kunnen zij veel kwaad doen.

De profeet Jesaja (59:1-9) schrijft zijn onbekeerde volksgenoten veel kwade eigenschappen toe. Een voorbeeld hiervan is: ‘Hun voeten snellen naar het kwade en haasten zich om onschuldig bloed te vergieten.’ Het lijkt hier alsof de voeten een eigen leven lijden en dat de voeten bepalen waar de mens heengaat, terwijl dit natuurlijk nooit het geval kan zijn.

Een voortschrijdende bruid

Binnen de beweging die gemaakt wordt kan er nog onderscheid gemaakt worden. Er is het gewone ‘volkse’ lopen, de manier van voortbewegen die door de meesten wordt gebruikt. Maar er is ook het schrijden, dit is een plechtige of feestelijke manier van kalm, rechtop en zelfbewust lopen. Vroegere koningen schreden, om te laten zien dat zij de belangrijkste persoon in het aanwezige gezelschap waren. Nu nog steeds wordt er geschreden, het meest bekende voorbeeld is toch wel de bruid die het pad naar het altaar afloopt. Zij zal altijd elke stap behoedzaam, maar toch gelukkig en op de maat van de muziek zetten. Koningen en andere belangrijke figuren zullen in onze tijd niet zo snel meer schrijdend bij een gezelschap binnenkomen, vooral, omdat in onze huidige maatschappij wordt uitgegaan van het gelijkheidsprincipe. Als personen in hooggeplaatste functies wel binnen zouden schrijden, zouden zij snel met de nek aangekeken worden.

De verbondenheid met de aarde

Antaios en Herakles in gevecht

Als derde symbolische betekenis van de schoen is er de verbondenheid met de aarde. De voet wordt net als hierboven gezegd, ook gezien als de basis van de menselijke gestalte en de ‘wortel’ die hem rechtstreeks met de aarde verbindt. Uit verschillende mythen komt naar voren dat dit rechtstreekse contact met de aarde een uitwisseling van krachten en uitstralingen mogelijk maakt. Een voorbeeld van zo’n mythe is de mythe van Herakles en zijn gevecht met de reus Antaios, de zoon van de aardgodin Gaia (Moeder Aarde). Elke keer als Antaios de grond aanraakt, krijgt hij nieuwe krachten van zijn moeder, Moeder Aarde. Herakles weet Antaios uiteindelijk toch te verslaan door hem in de lucht op te tillen en te wurgen.

De lemen voeten

Een andere verbondenheid van de voet met de aarde komt terug in Daniël 2:31-47. In deze passage droomt de koning Nebukadnezar II over een beeld met lemen voeten. Leem is gemaakt van de elementen aarde en water, hieruit is ook de eerste mens geschapen. De lemen voet is de uitdrukking van het gevoel van verlies van persoonlijkheid met het gevaar van het uiteenvallen van de geest. Vanuit een mens zelf gezien, ligt er achter (onder) de voet namelijk niets anders meer dan de duisternis van de aarde, die angst inboezemt. Het kan ook zo zijn dat de voet in de droom staat voor de aardse werkelijkheid, dit is namelijk de betekenis van de voet in de droom. Gecombineerd met de eerdere uitleg zou de koning dus bang zijn voor het verliezen van zijn persoonlijkheid als hij zich over zou geven aan de aardse werkelijkheid. Maar dit is onze eigen interpretatie van deze twee elementen gecombineerd.

De schoen is ook een veel terugkomend element in sprookjes. Denk aan het muiltje van Assepoester of de dansende rode schoentjes.

Assepoester

De bekendste versie van Assepoester komt uit de bundel Kinder- und Hausmärchen van de gebroeders Grimm. In het sprookje van Assepoester, krijgt Assepoester glazen muiltjes van de Petemoei. Assepoester is heel haar leven afgeblaft en uitgebuit door haar stiefmoeder en stiefzusters. Zij mocht nooit eens mee naar een bal, tot op een dag de petemoei aan haar verschijnt. Petemoei geeft Assepoester nieuwe kleren en de glazen muiltjes, maar vertelt haar wel dat ze terug moet zijn van het bal voordat de klok twaalf uur slaat. Het lukt Assepoester terug te zijn voor middernacht, maar zij verliest in haar haast wel haar glazen muiltje. Dit is een geluk bij een ongeluk, want de prins vindt haar muiltje en hierdoor vindt hij Assepoester terug en leven ze samen nog lang en gelukkig.

Assepoesters glazen muiltje

In dit sprookje staan de schoentjes, de glazen muiltjes voor de dromen van de ziel en voor illusies. De ziel raakt de aarde namelijk nooit echt. Assepoester blijft altijd dromen over een beter bestaan en door de glazen muiltjes heeft zij dit bestaan ook voor een moment, toch weet ze dat ze terug zal moeten keren naar haar oude leventje zodra ze de schoentjes uittrekt. Het glas geeft natuurlijk ook voor weerspiegeling van wat we als mens willen.

Het muiltje staat in dit sprookje ook voor geestelijk contact. Zodra de prins de schoen vindt, weet hij dat hij op zoek moet naar Assepoester. Hij kent haar naam of woonplaats niet, maar toch vindt hij haar. De schoen zorgt voor verbondenheid tussen hen en dankzij de schoen worden hun levens volmaakt en afgerond met een huwelijk.

De rode schoentjes

De rode schoentjes is een van de sprookjes van Hans Christian Andersen. In het sprookje van de rode schoentjes komt Karen, een wees, bij een oude dame te wonen. De oude dame vindt dat Karen nieuwe schoentjes nodig heeft voor in de kerk. Karen kiest bij de schoenmaken mooie, rode dansschoentjes, maar de oude dame staat haar niet toe deze schoentjes naar de kerk te dragen. Karen draagt de schoentjes toch naar de kerkdienst en krijgt van een soldaat ook commentaar op het dragen van dansschoentjes in de kerk. De oude dame hoort wat Karen gedaan heeft en verbiedt Karen naar het dansfeest te gaan. Karen gaat stiekem toch een paar uurtjes voor ze de oude, zieke dame een pilletje moet geven. Karen danst en danst en ook al wil ze stoppen, ze kan niet meer stoppen. Ze danst de hele nacht over weilanden en door bossen tot haar voeten bloeden. Toen danste ze langs de kerk, waar een kist naar binnen werd gedragen, de oude, zieke dame was dood en dat was haar schuld. Karen vroeg een beul haar voeten af te hakken. Zo dansten haar voeten in de rode schoentjes voor eeuwig door. Elke keer als Karen langs de kerk kwam, dansten de schoentjes voor haar uit, zodat zij zich eeuwig schuldig moest voelen.

Dit sprookje draait niet zozeer om de schoentjes zelf. Het was een sprookje om kinderen te laten gehoorzamen. Een kind dat dit sprookje had gehoord, was wel gek als hij zich nog misdroeg of uitbundige kleren droeg in de kerk. Zo'n soort sprookje, om kinderen bang te maken en tegelijkertijd manieren te leren wordt een kinderschrik genoemd.

Als eigen interpretatie van dit sprookje zouden we nog wel wat symbolische tekens kunnen noemen. De kleur van de schoentjes bijvoorbeeld, rood. Rood is een kleur die indruk maakt op mensen. In de middeleeuwen was men zelfs bang voor de kleur rood, omdat rood voor het duivelse stond. Karen heeft de rode schoentjes dus blijkbaar gekocht, omdat de kleur zoveel indruk op haar maakte. Maar juist ook deze uitbundigheid zorgt ervoor dat ze de fout in gaat in de kerk.

Het blauwe licht

De koningsdochter doet alles voor de soldaat

Het blauwe licht is een minder bekend sprookje uit de bundel Kinder- und Hausmärchen van de gebroeders Grimm. In dit sprookje ontmoet een soldaat een heks die hem verraadt als hij een blauw licht voor haar uit de put haalt. De soldaat blijft met het blauwe licht in de put achter. Hij steekt met dit licht zijn sigaar aan en uit de ontstane rook verschijnt een klein, zwart mannetje die de bevelen van de soldaat opvolgt. Na wraak genomen te hebben op de heks, wil de soldaat met de hulp van het mannetje wraak nemen op de koning. Hij wil de koningsdochter als dienstmeid. Het mannetje regelt dit voor hem en terwijl ze slaapt doet de koningsdochter alles voor de soldaat. Het mannetje brengt haar terug voor de zon op komt. De koning heeft wat door en adviseert zijn dochter een spoor van erwten achter te laten, maar het mannetje hoort dit en vult de hele stad met erwten, zodat het spoor zoek is. Dan adviseert de koning zijn dochter haar schoen onder het bed van haar ontvoerder achter te laten. Dit doet ze en zo wordt de soldaat gevonden en in de gevangenis gegooid. Dankzij het mannetje ontkomt hij aan zijn straf en trouwt hij de koningsdochter.

Ook in dit verhaal is de schoen weer teken voor geestelijk contact. Via de schoen van zijn dochter kan de koning de soldaat vinden. De schoen staat altijd in contact met de aarde en omdat alle mensen ook in contact zijn met de aarde, kunnen we elkaar via schoenen terugvinden.  De schoen staat hier ook voor verraad. De soldaat heeft niet doorgehad dat de koningsdochter haar schoen achterliet. De verborgen schoen heeft hem toch verraden, omdat de koning een plan in zijn hoofd had.

Het is opvallend dat in twee van de drie sprookjes, de schoen staat voor iets slechts. Bij De rode schoentjes en Het blauwe licht zijn de schoenen slecht, ze verraden of leren de drager een lesje. In het verhaal van Assepoester brengen de schoentjes haar juist iets goeds, ze zorgen ervoor dat ze haar leven rond kan maken. Zo zie je maar, dat vooral de drager van de schoen uitmaakt hoe het de schoen vergaat. Een zachtaardige Assepoester vindt geluk, de koningsdochter vindt haar ontvoerder, maar de egoïstische Karen verliest haar voeten en de wraakzuchtige soldaat belandt in de cel. Allemaal veroorzaakt door de schoenen.